Οι τεχνίτες που σκαλίζουν και πλέκουν το ασήμι

Η χειροποίητη επεξεργασία του ασημιού έχει δώσει μοναδικές δημιουργίες

Μια από τις λίγες πόλεις που έχουν αγαπήσει το ασήμι και έχουν διαπρέψει με την τέχνη της αργυροχοΐας είναι τα Ιωάννινα, πρωτεύουσα της Ηπείρου. Η αργυροχοΐα στην πόλη αλλά και ευρύτερα σε ξακουστά χωριά της Ηπείρου, έχει τις ρίζες της στα βάθη των αιώνων. Παρουσιάζει όμως σημαντική δραστηριότητα από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου και μετά. Την μεγάλη της άνθιση γνώρισε τον 18ο και 19ο αιώνα, εποχή που τα Γιάννενα είχαν αναδειχθεί σε ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά εμπορικά και καλλιτεχνικά κέντρα των Βαλκανίων.

Άποψη του περίφημου κάστρου των Ιωαννίνων, το εσωτερικό του οποίου κατοικείται ακόμα και στις μέρες μας.

Τα Ιωάννινα βρίσκονται στη βορειοδυτική Ελλάδα και ανήκουν διοικητικά στην Ήπειρο. Είναι η μεγαλύτερη και πιο ιστορική πόλη της Ηπείρου. Στην πόλη αυτή, αιώνες τώρα, έχει αναπτυχθεί μια ιδιαίτερη παραδοσιακή τέχνη: Αυτή της χειροποίητης επεξεργασίας του ασημιού με σκοπό την παραγωγή αντικειμένων μοναδικής τέχνης.

Κατά τους περασμένους αιώνες, τα εργαστήρια της πόλης εξέλιξαν και ανέπτυξαν τις τεχνικές τους με αποτέλεσμα τα περίφημα «Γιαννιώτικα Ασημικά» να αναγνωρίζονται ως τα καλύτερα του είδους.

Τα γιαννιώτικα ασημένια σκεύη έχουν τη δική τους ιστορία.

Η Παμβώτιδα είναι η λίμνη των Ιωαννίνων με το πανέμορφο νησάκι της, που έχει τη δική του ιστορία.

Οι αρχές της γιαννιώτικης τέχνης ξεκινούν περίπου με την ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων. Σύμφωνα με ιστορικές αναφορές γνωρίζουμε ότι το ασήμι δουλεύεται στα Ιωάννινα από τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επίσης, υπάρχει πληθώρα τουρκικά έγγραφα που μας δείχνουν ότι

το 1430 ο κλάδος της ασημουργίας βρίσκεται στην ακμή του. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας υπάρχουν στοιχεία για την εμπορική και την εξαγωγική δραστηριότητα προϊόντων αργυροχοΐας από τους Γιαννιώτες τεχνίτες σε περιοχές όπως, το Βελιγράδι, η Βενετία, το Βουκουρέστι, η Πράγα, η Βιέννη ακόμη και τα Σκόπια, αλλά και πολύ πιο μακρά, στη Ρωσία.

Μέσα στο πέρασμα τόσων αιώνων, πολλά έχουν αλλάξει στην τέχνη της ασημουργίας, Ωστόσο, αυτό που δεν έχει εκλείψει είναι το πάθος των Γιαννιωτών για το ασήμι, και τα περίτεχνα αντικείμενα που παράγονται σε αυτή την όμορφη γωνιά της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Αυτό μαρτυρά και το γεγονός ότι παρά την ύφεση και τα οικονομικά προβλήματα της χώρας, σήμερα στα Γιάννενα υπάρχουν περίπου 90 εργαστήρια που εξακολουθούν να παράγουν χειροποίητα έργα τέχνης με παραδοσιακές τεχνικές, όπως είναι:

• Τα περίφημα σκαλιστά σκεύη

• Τα σκαλιστά εκκλησιαστικά αντικείμενα, όπως καντήλια και εικόνες

• Τα χυτά αντικείμενα, όπως κουτάλια γλυκού και σερβίτσια

• Τα χυτά φωτιστικά

• Τα συρματερά ή φιλιγκράν κοσμήματα και σκεύη, που κατασκευάζονται εξολοκλήρου από σύρμα στριμμένο σε σχέδια, όλο με το χέρι, τεχνική η οποία είναι γνωστή από τα προ Χριστού χρόνια

• Τα γνωστά βυζαντινά και αρχαϊκά κοσμήματα

Οι Γιαννιώτες τεχνίτες ασημουργοί, αντλώντας έμπνευση από τα έργα της αρχαίας ελληνικής παράδοσης και της αξεπέραστης βυζαντινής τέχνης αλλά εκφράζοντας ταυτόχρονα και τις αξίες της ηπειρώτικης ευαισθησίας και καλαισθησίας, έκαναν έντονη την παρουσία τους στον σπουδαίο αυτό

χώρο της νεώτερης ελληνικής αργυροχοΐας.

Η ιδιαιτερότητα της γιαννιώτικης τέχνης εκφράζεται κυρίως από ιδιαίτερες τεχνικές κατασκευής όπως το σφυρήλατο, το φουσκωτό ή σκαλιστό, το συρματερό ή φιλιγκράν και το σαβάτι, τεχνικές οι οποίες στα Γιάννενα έφθασαν στο απόγειο της εκφραστικής τους δύναμης.

Τα γιαννιώτικα κοσμήματα και σκεύη προσφέρουν μια ζεστή ανθρώπινη οπτική εντύπωση δοσμένη σε ιδιαίτερα λεπτή και κομψή διάσταση.

Τα εργαστήρια αργυροχοΐας που λειτουργούν σήμερα, συνεχίζουν την παράδοση, δημιουργώντας χειροποίητα προϊόντα υψηλής αισθητικής και καλλιτεχνικής τελειότητας εφάμιλλης εκείνης του παρελθόντος.

Η λαϊκή τέχνη συνιστά κομμάτι της παράδοσης στα Ιωάννινα. Οι αιώνες ιστορίας της έχουν αφήσει σημάδια ανεξίτηλα, ώστε σήμερα, όταν μιλάμε για γιαννιώτικη τέχνη, η καλαισθησία και η ποιότητα να έρχονται κατευθείαν στο μυαλό μας.

Κέντρο Παραδοσιακής Βιοτεχνίας

Από τα 90 περίπου εργαστήρια που λειτουργούν στα Γιάννενα, τα 36 «δημιουργούν» τα αριστουργήματά τους στο πλαίσιο του Κέντρου Παραδοσιακής Βιοτεχνίας Ιωαννίνων (ΚΕ.ΠΑ.Β.Ι) το οποίο βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της πόλης, πλάι στην όμορφη και γραφική λίμνη Παμβώτιδα. Εκεί έχουν συγκεντρωθεί ορισμένοι από τους πιο ταλαντούχους κατασκευαστές της πόλης –αν όχι της χώρας.

Για το λόγο αυτό, το ΚΕ.ΠΑ.Β.Ι συνιστά την τέλεια ευκαιρία για όποιον θέλει να δει από κοντά πώς ένα απλό μέταλλο, όπως είναι το ασήμι, μπορεί να «δώσει» πραγματικά κομψοτεχνήματα. Οι επισκέπτες του Κέντρου, μπορούν να συνομιλήσουν με τους κατασκευαστές μαθαίνοντας έτσι από «πρώτο χέρι» τις τεχνικές και τα μυστικά της αργυροχοΐας, ενώ το σύγχρονο οπτικοακουστικό υλικό θα τους βοηθήσει να «ταξιδέψουν» στο χρόνο και να μάθουν την ιστορία αυτής της τέχνης που έκανε τα Ιωάννινα γνωστά σε όλο τον κόσμο.

Μαζί με τα εργαστήρια, λειτουργεί επίσης μουσείο με εκθέματα, πατροπαράδοτα εργαλεία και αντικείμενα, αίθουσα πολιτιστικών εκδηλώσεων, καφετέρια-εστιατόριο, καθώς και πρατήριο λιανικής πώλησης προϊόντων αργυροχοΐας, ένα από τα μεγαλύτερα καταστήματα πώλησης προϊόντων αργυροχοΐας στην Ελλάδα.

Αντικείμενα από χαλκό και κασσίτερο

Όμως στα Ιωάννινα δεν έχει ξεχωρίσει μόνο το ασήμι. Πολλά εργαστήρια καταπιάνονται και με άλλα μέταλλα, όπως ο χαλκός και ο κασσίτερος. Οι Γιώργος Μαρίνος και Χρήστος Παπαφωτίου, ειδικεύονται, εδώ και 50 χρόνια, στην κατασκευή καμπανών.

Στο εργαστήριό τους, που πλέον διαχειρίζονται τα παιδιά των παλιών μαστόρων, θα βρείτε και τον Πέτρο Μιχαήλ ο οποίος με καμάρι θα σας δηλώσει πως «βρίσκεστε μπροστά στον καλύτερο μάστορα των Βαλκανίων». Άγνωστο αν είναι μύθος ή πραγματικότητα. Ωστόσο, αναμφίβολα γνωρίζει πολύ καλά την τέχνη των καμπανών –διότι περί τέχνης πρόκειται- και δεν διστάζει να μοιραστεί τις γνώσεις του με όποιον ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα.

Τα Ιωάννινα λοιπόν ζουν στιγμές δόξας με τη φήμη τους να ξεπερνά τα στενά σύνορα της χώρας. Και πού οφείλεται αυτό; Στις λαϊκές τέχνες που, παρά το πέρασμα των εκατοντάδων χρόνων, έχουν κρατήσει αναλλοίωτες τεχνικές και «μυστικά» κατασκευής περιμένοντας όλους εσάς για να σας τα

διδάξουν από κοντά!

Σφυρήλατα και χυτά

Ο τρόπος κατασκευής ενός ασημένιου αντικειμένου προσδιορίζει και την ονομασία του. Κυρίως χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τα σφυρήλατα και τα χυτά.

Σφυρήλατο ονομάζεται το ασημένιο αντικείμενο, το σχήμα του οποίου δημιουργείται με το σφυρί. Ξεκινώντας ο τεχνίτης από ένα φύλλο ασημιού, του δίνει σχήμα με το σφυρί και τη βοήθεια, συνήθως, του τόρνου. Επίσης, στη διάθεση του τεχνίτη βρίσκονται ανάγλυφες ή εσώγλυφες μήτρες, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην αποτύπωση παραστάσεων επάνω σε αγγεία ή και κοσμημάτων.

Αντίθετα, για άλλα αντικείμενα μικρά, ή τμήματα μεγαλύτερων, χρησιμοποιούνται τα καλούπια ή τα παντέφτια. Πρόκειται ουσιαστικά για μήτρες μέσα στις οποίες χύνεται το λιωμένο ασήμι (χυτά), και όπου αυτό παίρνει το σχήμα που θέλει ο τεχνίτης. Στη συνέχεια, το επεξεργάζονται στο χέρι για να

διορθώσουν τυχόν ατέλειες και για περαιτέρω διακόσμηση. Η τεχνική αυτή βοηθούσε και βοηθά στη γρήγορη παραγωγή των συγκεκριμένων αντικειμένων.

Ως προς την τεχνική, ο τρόπος δημιουργίας του διακόσμου προσδιορίζει και την ονομασία του. Παρά το γεγονός ότι σε πολλά αργυρά αντικείμενα χρησιμοποιείται μία μόνο τεχνική, σε άλλα παρατηρείται η ύπαρξη συνδυασμού, στοιχείο που δίδει αξία στο αντικείμενο αλλά και μαρτυρά την ικανότητα και τη δεξιοτεχνία του τεχνίτη. Ο χαρακτός διάκοσμος δημιουργείται συνήθως με τη βοήθεια σχεδίου το οποίο εφαρμόζονταν στο αντικείμενο και στη συνέχεια αυτό δουλευόταν στην καλή του όψη με τη βοήθεια καλεμιών.

Στον ανάγλυφο διάκοσμο, το ασημένιο αντικείμενο, αφού τοποθετηθεί μέσα σε πίσσα, δουλεύεται στην ανάποδή του όψη (η καλή καλύπτεται από την πίσσα), έτσι ώστε να δημιουργηθεί ο φουσκωτός διάκοσμος, χωρίς οι κραδασμοί να επηρεάσουν την επιφάνεια καθώς απορροφούνται από την

πίσσα.

Ποδηλατόδρομος περιμετρικά στη λίμνη της πόλης.

Ο διάτρητος διάκοσμος δημιουργείται με την αφαίρεση, βάσει σχεδίου, τμημάτων της επιφάνειας, έτσι ώστε να εμφανιστεί το επιθυμητό θέμα και αποτέλεσμα.

Ο συρματερός διάκοσμος δημιουργείται με τη χρήση ασημένιων συρμάτων τα οποία συγκολλούνται στην επιφάνεια του αντικειμένου δημιουργώντας σχέδιο ή αποτελώντας τμήμα αυτού.

Ο κοκκιδωτός διάκοσμος αποτελείται από συμπλέγματα μικρών κοκκίδων («γράνες»), οι οποίες συγκολλούνται συνήθως επάνω στα σύρματα. Έτσι, είναι πολύ συνηθισμένο ο κοκκιδωτός διάκοσμος να συνοδεύει τον συρματερό.

Σμάλτο και σαβάτι

Με την τεχνική του σμάλτου, τοποθετείται σε σκόνη η αναγκαία ποσότητα σμάλτου επάνω στην επιφάνεια που θέλει ο τεχνίτης και στη συνέχεια ψήνεται σε υψηλή θερμοκρασία έτσι ώστε να λιώσει και να πάρει το επιθυμητό σχήμα και χρώμα.

Το savat (σαβάτι ή νίελο), προέρχεται από κράμα μετάλλων, το οποίο τοποθετείται επάνω στη χαραγμένη επιφάνεια του αντικειμένου και λειώνει σε υψηλή θερμοκρασία. Στη συνέχεια ο τεχνίτης το επεξεργάζεται και το λειαίνει σε στερεοποιημένη μορφή. Πρόκειται για μια τεχνική η οποία είναι

γνωστή από την αρχαιότητα, γνώρισε μεγάλη διάδοση στη βυζαντινή εποχή και κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας και η οποία έχει σήμερα σχεδόν εγκαταλειφθεί σε όλα τα μέρη της Ελλάδος εκτός από τα Ιωάννινα.

Πολύτιμοι λίθοι

Ως προς τους πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους, συνήθως χρησιμοποιούνται μαργαριτάρια, αμέθυστος και ορεία κρύσταλλος, ενώ από τις ημιπολύτιμες πέτρες, συχνότερα απαντώμενες, ο αχάτης, οι καρχηδόνιοι, η κορναλίνα, το κοράλλι και οι σαρδόνιοι.

Τέλος, χρησιμοποιείται και χρωματισμένη υαλόμαζα,όπου αυτό απαιτείται. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι η χρήση πολύτιμων ή ημιπολύτιμων λίθων εξαρτάται τόσο από τον παραγγελιοδότη όσο και από τον παραλήπτη ενός αργυρού αντικειμένου αλλά και από την γενικότερη οικονομική κατάσταση της εποχής. Το ίδιο συμβαίνει και με τη χρήση του χρυσού, με σκοπό την επιχρύσωση ολόκληρου ή τμημάτων ενός αργυρού αντικειμένου, είτε κοσμικού είτε εκκλησιαστικού.

Όπως, λοιπόν, φαίνεται από τη σύντομη αυτή περιγραφή του εργαστηρίου ενός αργυροχόου, των μέσων και των τεχνικών που χρησιμοποιεί, σε τίποτα δεν έχει επέλθει αλλαγή σε σχέση με το παρελθόν, παρά μόνο στον λελογισμένο εκσυγχρονισμό ορισμένων μέσων και εργαλείων και αυτά για τη διευκόλυνση του τεχνίτη. Η πορεία της αργυροχρυσοχοΐας στο νομό Ιωαννίνων είναι μακραίωνη και αδιάσπαστη και προσφέρει μέχρι και σήμερα έργα τέχνης τα οποία ισάξια μπορούν να συγκριθούν με αυτά του παρελθόντος. Η δυνατότητα δημιουργίας χειροποίητων έργων προσφέρει στον κατασκευαστή αλλά και στον αγοραστή την αίσθηση της παραγωγής και της κατοχής αντίστοιχα ενός μοναδικού προϊόντος, για το οποίο λόγω του χαρακτήρα του δεν υπάρχει ακριβώς αντίστοιχό του.

 

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΗ ΑΙΘΟΥΣΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΡΓΥΡΟΧΟΙΑΣ

Η βαρύτητα που δίνουν οι Γιαννιώτες στην αργυροχοΐα αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι προετοιμάζεται ένα φιλόδοξο έργο κατασκευής διαδραστικής αίθουσας ιστορίας της τέχνης της γιαννιώτικης αργυροχοΐας.

Πρόκειται για μία σημαντική παρέμβαση που θα υλοποιηθεί στο χώρο του ΚΕΠΑΒΙ.

Η μελέτη του έργου εκπονήθηκε από το Κέντρο Παραδοσιακής Βιοτεχνίας, το οποίο για την εκτέλεσή του, υπέγραψε προγραμματική σύμβαση με το Δήμο Ιωαννίνων, ο οποίος αποτελεί και τον τελικό δικαιούχο. Η διαδραστική αίθουσα είναι ενταγμένη στο ΕΣΠΑ και ο προϋπολογισμός σύμφωνα με την σύμβαση ανέρχεται στις 587.000 ευρώ.

Τεύχος 1 (για Ρωσία)